بالاترین مدرک تحصیلی در ایران دکتری است و عنوان‌هایی نظیر پست دکتری، پروفسورا و … مدرک تحصیلی به حساب نمی‌آیند. در این مقاله همه مقاطع تحصیلی در ایران را معرفی و ویژگی‌های هر یک را ذکر می‌کنیم.

مقطع تحصیلی چیست؟

به هر یک از بخش‌های تحصیلات رسمی یک مقطع تحصیلی گفته می‌شود.  هر مقطع تحصیلی از یک یا چند سال تحصیلی تشکیل می‌شود. مقاطع تحصیلی ایران شامل پیش‌دبستانی، دبستان، دبیرستان، کاردانی، کارشناسی، کارشناسی ارشد، دکتری حرفه‌ای و دکتری تخصصی است.

در گذشته مقاطع تحصیلی غیردانشگاهی به صورت ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان بود اما پس از تغییرات به پیش‌دبستانی، دبستان و دبیرستان تقسیم شد. هر یک از مقاطع دبستان و دبیرستان شامل دو دوره تحصیلی هستند که با نام‌های دوره اول ابتدایی (شامل پایه های 1 تا 3)، دوره دوم ابتدایی (شامل پایه های 4 تا 6)، دوره اول دبیرستان (پایه های 7 تا 9) و دوره دوم دبیرستان (پایه های 10 تا 12) شناخته می‌شوند.

پایه تحصیلی جزئی از یک دوره تحصیلی است که در یک سال تحصیلی اجرا می شود. تحصیلات پیش از دانشگاه در ایران شامل 12 پایه است.

تفاوت مقطع تحصیلی با مدرک تحصیلی

پس از اتمام هر بخش با مفهوم از تحصیلات، به فرد یک مدرک تحصیلی اعطا می‌شود. در تحصیلات دانشگاهی مدرک تحصیلی تنها پس از پایان هر مقطع اعطا می‌شود؛ مدرک کاردانی، کارشناسی و … از جمله مدارک دانشگاه ایران است که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت.

در تحصیلات غیردانشگاهی، پس از پایان هر پایه، مدرکی با نام کارنامه قبولی به دانش‌آموز داده می‌شود که به نوعی مدرک تحصیلی به حساب می‌آید. همچنین پس از پایان مقاطع تحصیلی نیز یک مدرک همانند مدارک دانشگاهی اعطا می‌شود. این مدارک در گذشته با نام‌های مدرک ابتدایی (پس از پایان تحصیلات در مقطع ابتدایی)، سیکل (پس از پایان تحصیلات در مقطع راهنمایی) و دیپلم (پایان تحصیلات در دبیرستان) شناخته می‌شدند. امروزه همچنان دیپلم به عنوان یک مدرک مهم در برخی استخدام‌ها (نظیر ورودی به ارگان‌های نظامی) کاربرد دارد.

مقاطع تحصیلی دانشگاهی ایران

همانطور که گفتیم در ایران مقاطع تحصیلی تحصیلی شامل کاردانی، کارشناسی، کارشناسی ارشد، دکتری حرفه‌ای و دکتری تخصصی است که در ادامه هر یک از آنها و معادل خارجی‌شان را تشریح خواهیم کرد:

کاردانی (فوق دیپلم)

پایین‌ترین مقطع دانشگاهی ایران است که پس از حدود دو سال تحصیل به دانشجو اعطا می‌شود. در دوره کاردانی (Associate’s Degree) لازم است داوطلب حدود 68 تا 72 واحد  درسی را بگذراند.

 در سالهای گذشته، دانش‌آموزان پس از اخذ دیپلم، درصورتی که قصد ورود به دانشگاه را داشتند لازم بود در دوره پیش‌دانشگاهی شرکت کنند و پس از آن وارد دانشگاه شوند. اما دانش‌آموختگان شاخه‌های کاردانش و فنی‌حرفه‌ای می‌توانستند به طور مستقیم و بدون شرکت در دوره پیش‌دانشگاهی وارد مقطع کاردانی شوند که این دوره کاردانی پیوسته نام داشت. دانشگاه آزاد نیز در کاردانی پیوسته دانشجو می‌پذیرفت و معمولا محدودیتی برای شاخه فارغ‌التحصیلی داوطلبان نداشت.

کارشناسی (لیسانس)

کارشناسی یا لیسانس (Bachelor’s Degree) پرطرفدارترین مقطع تحصیلی در ایران است که بالاتر از مقطع کاردانی و پایین‌تر از مقطع کارشناسی ارشد است. متقاضیان دریافت مدرک کارشناسی لازم است حدود 130 تا 140 واحد درسی را بگذرانند. دوره کارشناسی به دو صورت کارشناسی پیوسته و کارشناسی ناپیوسته ارائه می‌شود که کارشناسی پیوسته متداول‌تر است. به افرادی که دارای مدرک لیسانس رشته‌های فنی هستند، مهندس گفته می‌شود اما برای سایر فارغ‌التحصیلان این مقطع عنوان خاصی وجود ندارد؛ هرچند گاهی از عنوان لیسانسه یا لیسانسیه استفاده می‌شود.

کارشناسی پیوسته

در کارشناسی پیوسته دانشجو پس از اخذ دیپلم (یا مدرک پیش‌دانشگاهی قدیم) وارد مراکز آموزش عالی می‌شود و پس از گذراندن حدود 130 تا 140 واحد درسی، از دوره کارشناسی فارغ‌التحصیل می‌شود. حداکثر دوره مجاز تحصیلی برای کارشناسی پیوسته حدود 6 سال است.

کارشناسی ناپیوسته

دارندگان مدرک کاردانی می‌توانند با ورود به دوره کارشناسی ناپیوسته و گذراندن حدود 70 واحد درسی می‌توانند مدرک کارشناسی خود را بگیرند.

کارشناسی ارشد (فوق لیسانس)

کارشناسی ارشد (Master of Arts &  Master of Science) مقطعی بالاتر از مقطع کارشناسی است که اولین مقطع تحصیلات تکمیلی محسوب می‌شود. معمولا به فارغ‌التحصیلان کارشناسی ارشد رشته‌های فنی (حتی با لیسانس غیرفنی) هم مهندس اطلاق می‌شود و برای سایر دانش‌آموختگان عنوان خاصی به کار نمی‌رود. این مقطع نیز به دو صورت کارشناسی ارشد پیوسته و کارشناسی ارشد ناپیوسته تعریف شده است که کارشناسی ارشد پیوسته پذیرش بسیار کمی دارد و بیشتر دوره‌ها به صورت کارشناسی ارشد ناپیوسته است.

کارشناسی ارشد ناپیوسته

دانش‌آموختگان مقطع کارشناسی می‌توانند پس از ورود به دوره کارشناسی ارشد و گذراندن حدود 32 واحد درسی مدرک کارشناسی ارشد اخذ کنند که به این نوع تحصیل کارشناسی ارشد ناپیوسته گفته می‌شود. تقریبا تمام پذیرش کارشناسی ارشد ایران به این صورت است. کارشناسی ارشد ناپیوسته در ایران به دو صورت آموزش‌محور و آموزشی‌پژوهشی است. تفاوت این دو دوره این است که در کارشناسی ارشد آموزش‌محور، پایان‌نامه وجود ندارد و تمام واحدها به صورت واحد درسی ارائه می‌شود اما در دوره آموزشی‌پژوهشی، بعد از گذراندن 26 واحد درسی، می‌بایست پایان‌نامه اخذ و اجرا شود که معادل 6 واحد درسی محسوب می‌شود.

کارشناسی ارشد پیوسته

در برخی دانشگاه‌های کشور(مانند دانشگاه امام صادق علیه‌السلام)، داوطلبان پس از اخذ دیپلم و ورود به دانشگاه، مستقیما وارد دوره کارشناسی ارشد پیوسته می‌شوند که دوره‌ای حدودا 5 ساله است و برای اخذ مدرک لازم است حدود 170 واحد درسی گذارنده شود. همانطور که گفتیم پذیرش این دوره‌ها بسیار کم و محدود است. در گذشته کارشناسی ارشد پیوسته معماری، معروف‌ترین نوع پذیرش کارشناسی ارشد پیوسته بود.

دکتری

بالاترین مقطع تحصیلی رسمی جهان مقطع دکتری ( Doctor of Philosophy)است. در ایران هم دکتری بالاترین مقطع تحصیلی ( Terminal degree) است و مدرک رسمی بالاتر از آن وجود ندارد. دوره دکتری به دو صورت دکتری تخصصی و دکتری حرفه‌ای تعریف شده است و به دانش‌آموختگان این دوره‌ها عنوان «دکتر» اطلاق می‌شود.

دکتری حرفه‌ای

در رشته‌های خاصی نظیر پزشکی، دندانپزشکی، داروسازی، ژنتیک و دامپزشکی، دانشجویان پس از ورود به دانشگاه، مستقیما وارد دوره دکتری حرفه‌ای (Proffesional Doctorate) می‌شوند. این دوره که برای رشته‌های زیرمجموعه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تعریف شده است فرد پس از گذراندن واحدهای لازم دانش‌آموخته دکتری محسوب می‌شود.

دکتری تخصصی

بر خلاف دکتری حرفه‌ای، دکتری تخصصی یا پی اچ دی PH.D برای بسیاری از رشته‌های تحصیلی تعریف شده است. داوطلبان ورود به دوره دکتری تخصصی لازم است مدرک کارشناسی ارشد یا دکتری حرفه‌ای داشته باشند.

دکتری تخصصی در ایران به دو صورت پژوهشی و آموزشی‌پژوهشی ارائه می‌شود. در دوره آموزشی پژوهشی ابتدا تعدادی واحدی درسی گذرانده و سپس پایان‌نامه اخذ و انجام می‌شود. در دوره دکتری پژوهشی نیازی به گذراندن واحدهای درسی نیست و از ابتدا کار پایان‌نامه آغاز می‌شود.

رفع ابهامات مربوط به بالاترین مدرک تحصیلی در ایران

همانطور که گفتیم بالاترین مدرک دانشگاهی در ایران دکتری است. اما برخی اصطلاحات در این زمینه مطرح شده که بهتر است به آنها هم بپردازیم

آیا مدرک پست دکتری وجود دارد؟

برخی دانشگاه‌ها دوره‌ای به نام پست‌دکتری دارند که  داوطلبان ورود به آنها لازم است مدرک پی‌اچ‌دی داشته باشند. این دوره‌ها به صورت پژوهشی هستند و شرکت‌کنندگان در این دوره مشغول پژوهش می‌شوند اما در پایان این دوره به افراد مدرک خاصی اعطا نمی‌شود. به عبارت دیگر پست دکتری (Post Doctorate) تنها یک دوره پژوهشی است و یک مقطع تحصیلی رسمی محسوب نمی‌شود و مدرکی به نام فوق دکتری صادر نمی‌شود.

پروفسورا چیست؟

به اساتید دانشگاه‌ها و پژوهشگران برخی مراکز تحقیقاتی هیأت علمی گفته می‌شود. اعضای هیأت علمی دارای رتبه‌های مختلفی هستند که از مربی آغاز و به استاد تمام ختم می‌شود. پروفسور در معنای علمی خود یکی از اعضای هیأت علمی است که به بالاترین رتبه علمی (استاد تمام) رسیده است. گرچه این کلمه گاهی برای تکریم دانشمندان دیگر هم به کار برده می‌شود. نکته پایانی این که این اصطلاحات (مربی، استادیار، دانشیار و استاد تمام یا پروفسور) نیز به معنای یک مدرک علمی نیستند و همانطور که گفته شد بالاترین مدرک تحصیلی، دکتری یا PH.D است.